આ બ્લૉગ શોધો

21 ડિસેમ્બર, 2017

તસ્વીરે દર્દ

તસ્વીરે દર્દ-1
-ડોક્ટર ઇકબાલ
રજૂઆત:મોહમ્મદ સઈદ શેખ (૯૬૨૪૦૪૬૬૭૭)
અંજુમને હિમાયતે ઇસ્લામના વાર્ષિક અધિવેશનોમાં ડૉ. ઇકબાલ જે કવિતાઓ વાંચતા એમાં 'તસ્વીરે દર્દઅથવા 'દર્દનાક ચિત્રપણ એમાંથી એક છે. આ કવિતામાં એમણે પ્રવર્તમાન પરિસ્થિતિ ઉપર દેશવાસીઓની અસંવેદનશીલતાનું વર્ણન કર્યું છે. આ સાથે જ એમણે ધ્યાન દોરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે કે જો તેઓ પોતાનું વર્તન નહીં બદલે તો પાયમાલ પણ થઈ શકે છે. તેથી પોતાની બેહતરી માટે સંપીને પ્રયાસ કરે એ આવશ્યક છે.
(૧) થી (૪)
નહીં મિન્નત કશે તાબે શનીદન દાસ્તાં મેરી
ખમોશી ગુફતગુ હૈબેઝબાની હૈ ઝુબાં મેરી
યહ દસ્તૂરે ઝબાંબંદી હૈ કૈસા તેરી મહેફિલમેં
યહાં તો બાત કરનેકો તરસતી હૈ ઝુબાં મેરી
ઉઠાએ કુછ વર્ક લાલેનેકુછ નરગિસનેકુછ ગુલને
ચમનમેં હર તરફ બિખરી હુઈ હૈ દાસ્તાં મેરી
ઉડા લી કમરિયોંનેતૂતિયોંનેઅન્દલીબોંને
ચમન વાલોંને મિલ કર લૂટ લી તર્ઝે ફુગાં મેરી
        (શબ્દાર્થ - મિન્નત કશે તાબે શનીદન ઃ કોઈ સાંભળવાની હિમ્મત નથી કરી શકતું  દસ્તૂરે ઝુબાંબંદી ઃ વાત કરવાની મનાઈ)
        ભાવાર્થ ઃ મારી દાસ્તાન કે કથા સાંભળવાની કોઈ હિમ્મત નથી કરી શકતું. એ વાતનો મને દુઃખ છે કે મારી કથા પ્રત્યે કોઈએ ધ્યાન નથી આપ્યું. તેથી મેં ચુપ રહેવાનું યોગ્ય માન્યું છે. આવી સ્થિતિમાં મારી ચુપ જ મારી ભાષા બની ગઈ છે. બીજા શે'રમાં તેઓ દેશવાસીઓ કહે છે તારી સભામાં વાત કરવાની મનાઈ ફરમાવી દેવામાં આવી છે જો કે મને અહીં કોઈની સાથે વાત કરવાની ખૂબ તલબ છે. એમ છતાંય આ પણ વાસ્તવિકતા છે કે મારી કથાના કેટલાક પૃષ્ઠો કેટલાક ફૂલોએ અર્થાત્ કેટલાક છોડોએ ઊઠાવી લીધા છે. જ્યારે આ પૃષ્ઠો બાગમાં વિખરાયેલા પડયા હતા. આવી રીતે કેટલાક લોકોએ મારી શૈલી અને વિચારો ઉપર કબજો કરીને એને લૂંટી લેવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.
(૫) થી (૮)
ટપક એ શમ્અ! આંસૂ બનકે પરવાને કી આંખોસે
સરાપા દર્દ હૂંહસરત ભરી હૈ દાસ્તાં મેરી
ઇલાહી! ફિર મઝા કયા હૈ યહાં દુનિયામેં રહનેકા?
હયાતે જાવેદાં મેરીન મર્ગે નાગેહાં મેરી
મિરા રોના નહીંરોના હૈ યહ સારે ગુલિસ્તાંકા
વહ ગુલ હૂં મૈંખિઝાં હૂં હર ગુલકી હૈ ખિઝાં મેરી
"દરીં હસરત સરા ઉમરયસ્ત અફસૂને જરસ દારમ
ઝ ફૈઝે દિલ તબીદન હા ખરોશે બે નફસ દારમ"
(શબ્દાર્થ - ખિઝાં ઃ પાનખર)
        ભાવાર્થ ઃ આ સ્થિતિમાં ઇકબાલ શમ્અ/ મીણબત્તીને સંબોધીને કહે છે કે હું તો પગથી માથા સુધી દર્દ બનીને રહી ગયો છું. અને મારી કથામાં હવે અભિલાષાઓ સિવાય બીજું કશું નથી. એ શમઅ! તું મારા દુઃખ દર્દની સાથી બની જા અને પતંગિયાની આંખમાંથી અશ્રુ બનીને ટપકી જા. આશય આ છે કે જેવી રીતે હું કૌમના દર્દ માટે અશ્રુ વહાવી રહ્યો છું એમાં તું પણ મારો સાથ આપ. આગળના શે'રમાં ઇકબાલ ઈશ્વરથી કહે છે કે તું મને બતાવ હે ઈશ્વર! કે તારા બનાવેલા આ જગતમાં જીવવા માટે કે રહેવા માટે મને આનંદ કેમ પ્રાપ્ત નથીન તો મારા જીવન ઉપર ન જ મારા મૃત્યુ ઉપર મને કોઈ અધિકાર છે! અને આ કંઈ મારા એકલાની ફરિયાદ નથી. આ તો બધા જ લોકોની ફરિયાદ છે. હું તો એક એવા પુષ્પની જેમ છું જે સમગ્ર ઉદ્યાનની પાનખર અને બરબાદીને પોતાની પાનખર સમજે છે. અભિલાષા અને નિરાશાની આ દુનિયામાં મારી જાત તો આગાહી કરવાવાળી એક ઘંટી સમાન છે. જે તડપની અનુભૂતિ હું કરૃં છું એનું પ્રાગટ્ય પણ જોશપૂર્વક મારી કવિતામાં કરૃ છુંપરંતુ અફસોસ આ છે કે મારા દર્દાનુભૂતિ ઉપર કોઈ ધ્યાન નથી આપતું.
(૯) થી (૧૬)
રિયાઝે દહરમેં નાઆશનાએ બઝમે ઇશરત હૂં
મૈં હર્ફે ઝેરે લબશરમિંદએ ગોશે સમાઅત હૂં
પરેશાં હૂંં મૈં મુશ્તે ખાકલેકિન કુછ નહીં ખુલતા
સિકંદર હૂંં કિ આઈના હૂંં યા દર્દે કદૂરત હૂં
યહ સબકુછ હૈ મગર હસ્તી મિરી મકસદ હૈ કુદરતકા
સરાપા નૂર હો જિસકી હકીકતમેં વહ ઝુલ્મત હૂં
ખઝીના હૂંંછુપાયા મુઝકો મુશ્તે ખાકે સેહરાને
કિસીકો કયા ખબર હૈ મેં કહાં હૂં ં કિસકી દૌલત હૂં
નઝર મેરી નહીં મમનૂને સૈર એ અરસએ હસ્તી
મૈં વહ છોટી સી દુનિયા હૂં કિ આપ અપની વિલાયત હૂં
ન સેહબા હૂંન સાકી હૂંન મસ્તી હૂંન પૈમાના
મૈં ઇસ મયખાનાએ હસ્તીમેં હર રાયકી હકીકત હૂં
મુઝે રાઝે દો આલમ દિલકા આઇના દિખાતા હૈ
વહી કહતા હું જો કુછ સામને આંખોકે આતા હૈ
        (શબ્દાર્થ - હુર્ફે ઝેરે લબ ઃ ધીમા અવાજે બોલવું જેથી બીજાને સંભળાઈ ન શકે શર્મિન્દએ ગોશે સમાઅત ઃ જે વાત કાન સુધી ન પહોંચે સૈર અરસએ હસ્તી ઃ જીવનના મેદાનનું ભ્રમણ શહેબા ઃ દારૃ)
        ભાવાર્થ ઃ હું દુનિયાના બગીચામાં એવી વ્યક્તિ છું જે આનંદ અને ઉલ્લાસથી વંચિત છે. હું તો એ લોકોમાંથી છું જેના પર આનંદ-ઉલ્લાસ પણ અશ્રુ વહાવે છે. મારા બગડેલા ભાગ્યનું વર્ણન પણ કરી શકું એમ નથી. મારો અવાજ હોંટો સુધી સીમિત રહી જાય છે. તેથી બીજા લોકો એ સાંભળવાથી પણ વંચિત રહી જાય છે. હું આમ તો મુઠ્ઠીભર માટી સમાન છું પરંતુ આજ દિન સુધી નથી સમજી શકયો કે હું અડધી દુનિયાના વિજેતા સિકંદરની જેમ છું કે પછી જમશેદના એ પ્યાલા જેવો કે જેમાં સમગ્ર વિશ્વના દૃશ્યો એ જોઈ લેતો હતોકે પછી ધૂળ જેવો તુચ્છ. આશય એ છે કે ફાની દુનિયામાં મેં અસ્તિત્વ તો ટકાવી રાખ્યું છે પરંતુ એને સમજી નથી શકયો. આ બધી અનુભૂતિઓ છતાંય એટલું તો નક્કી છે કે મારા અસ્તિત્વ પાછળ કુદરતનો કોઈ હેતુ છેઅને હું એક એવા અંધકાર સમાન છું જે હકીકતમાં પ્રકાશ સમાન છે. હું એક એવા ખજાના સમાન છું જે કોઈ રણની રેતીમાં છુપાયેલો છે. આ જ કારણ છે કે હજી સુધી કોઈ જાણી નથી શકયું કે હકીકત શું છે અને હું કોની મત્તા છુંમારી દૃષ્ટિને શું આવશ્યકતા છે કે જીવનની સાથે સમગ્ર સૃષ્ટિ ઉપર નાખેજ્યારે કે મારી જાત પોતે જ એક નાનકડી દુનિયા સમાન છે જેમાં મારી પોતાની સલ્તનત છે.
        ઇકબાલ કહે છે કે ન તો હું શરાબ છુંન સાકી છુંન મસ્તી છું ન પ્યાલો. આનાથી વિપરીત જીવનના શરાબખાનામાં ઉપસ્થિત દરેક વસ્તુની વાસ્તવિકતાનો પ્રતીક છું. આશય આ છે કે સમગ્ર સૃષ્ટિમાં ઈશ્વરે માનવને કુલ મુખત્યાર બનાવીને મોકલ્યો છે. એના વિના જીવન અપૂર્ણ અને અર્થહીન છે. મારૃં હૃદય એવા અરીસા સમાન છે જેમાં લોક-પરલોકના રહસ્યો સ્પષ્ટરૃપે પ્રતિબિંબિત થાય છે આ જ કારણ છે કે હું મારી પંક્તિઓમાં એ વાસ્તવિકતાઓને સામે લાઉ છું જેને હું જોઉં છું.
(૧૭) થી (૨૦)
અતા ઐસા બયાં મુઝકો હુઆ રંગીં બયાનોંમેં
કિ બામે અર્શકે તાઇર હૈં મેરે હમઝબાનોંમેં
અસર યહ ભી હૈ ઇક મેરે જુનૂને ફિત્નએ સામાંકા
મિરા આઈનાએ દિલ હૈ કઝીકે રાઝદાનોંમેં
રુલાતા હૈ તિરા નઝારાએ હિન્દુસ્તાં! મુઝકો
કિ ઇબરતખૈઝ હૈ તેરા ફસાના સબ ફસાનોંમેં
દિયા રોના મુઝે ઐસા કિ સબ કુછ દે દિયા ગોયા
લિખા કલકે અઝલને મુઝકો તેરે નોહા ખ્વાનોંમેં
        (શબ્દાર્થ - જુનૂને ફિત્નએ સામાં ઃ એ જુનૂન કે જોશ જે અવ્યવસ્થા સર્જે ઇબરતખૈઝ ઃ પાઠ શીખવા જેવો)
        ભાવાર્થ ઃ ઇકબાલ કહે છે કે કુદરતે મને રંગીબયાં અર્થાત્ વાક્ચતુર લોકોમાં એવા ઉચ્ચ સ્થાને બિરાજ્યો છે કે ફરિશ્તાઓ પણ મને સાંભળે છે. મારી પ્રેમની ભાવનાને કારણે હું મારી કવિતામાં જીવન-મરણના રહસ્યો પ્રકટ કરવાની ક્ષમતા ધરાવું છું. એ પછી ઇકબાલ પોતાના સમયના ભારતની દર્દનાક તસ્વીર રજૂ કરે છે અને કહે છે તારી અફસોસજનક સ્થિતિ ઉપર મારૃં હૃદય ખૂબ રડે છે કેમકે દુનિયાના બીજા અફસાના કે કથાઓમાં તારી કથાથી પાઠ શીખવા જેવો છે. તારી દર્દનાક સ્થિતિ ઉપર રડવાથી કુદરતે મારૃં નામ રડનારાઓમાં સામેલ કરી દીધું છે.
(૨૧) થી (૨૪)
નિશાને બર્ગે ગુલ તક ભી ન છોડા ઇસ બાગમેં ગુલચી
તિરી કિસ્મતસે રઝમ આરાઈયાં હૈં બાગબાનોમેં
છુપા કર આસ્તીંમેં બિજલિયાં રખી હૈં ગરદૂંને
અનાદિલ બાગકે ગાફિલ ન બેઠેં આશિયાનોંમેં
સુન એ ગાફિલ સદા મેરી! યહ ઐસી ચીઝ હૈ જિસકો
વઝીફા જાન કર પળ્હતે હૈં તાઇર બોસ્તાનોંમેં
વતનકી ફિક્ર કર નાદાં! મુસીબત આનેવાલી હૈ
તિરી બરબાદીયોંકે મશ્વરે હૈં આસમાનોમેં
        (શબ્દાર્થ - રઝમ આરાઇયાં ઃ લડાઈ માટે કતારબદ્ધ થવું ગરદૂં ઃ આકાશ અનાદિલ ઃ કોયલ ગાફિલઃ બેધ્યાન સદા ઃ અવાજ વઝીફા ઃ રટણ કરવુંમંત્રોચ્ચાર તાઇર ઃ પક્ષીઓ)
        ભાવાર્થ ઃ ઇકબાલ ફૂલ તોડનાર અર્થાત્ દુશ્મનથી સંબોધીને કહે છે કે જ્યારે બાગના માળી અને રખેવાળ જ અરસપરસ લડતા હોય તો બાગની બરબાદીમાં પછી કોઈ શંકા રહેતી નથી. આમ પણ આકાશે વીજળીઓ છુપાવી રાખી છે એવામાં બાગની કોયલો અર્થાત્ વતનવાસીઓએ બેધ્યાન રહેવું જોઈએ નહીં. નહિંતર બરબાદી સિવાય કશું જ મળવાનું નથી. મારો અવાજ ધ્યાનથી સાંભળો! આ એવો અવાજ છે જે બાગમાં પક્ષીઓ મંત્રોચ્ચાર સમજીને ઉચ્ચારે છે અર્થાત્ બીજા લોકો તો મારી વાત સાંભળે છે પરંતુ વતનવાસીઓ તમે બેધ્યાની વર્તો છો. મારા પ્રિય! તું કેટલો નાદાન-ભોળોભાળો છે કે દેશની રક્ષા કરવાનો તને ખ્યાલ પણ નથીજ્યારે કે આકાશમાં તારી બરબાદીની ચર્ચા-વિચારણા ચાલુ છે.
(૨૫) થી (૨૮)
ઝરા દેખ ઇસ કો જો કુછ હો રહા હૈહોને વાલા હૈ
ધરા કયા હૈ ભલા અહદે કુહનકી દાસ્તાનોંમેં
યહ ખામોશી કહાં તકલઝ્ઝતે ફરિયાદ પૈદા કર
ઝમીં પર તૂ હોઔર તેરી સદા હો આસમાનોંમેં
ન સમઝોગે તો મિટ જાઓગે એ હિન્દોસ્તાં વાલો!
તુમ્હારી દાસ્તાં તક ભી ન હોગી દાસ્તાનોંમેં
યેહી આઇને કુદરત હૈ યેહી અસ્લૂબે ફિતરત હૈ
જો હૈ રાહે અમલમેં ગામઝન મહબૂબે ફિતરત હૈ
(શબ્દાર્થ - અસ્લૂબે ફિતરત ઃ કુદરતનો કાનૂન)
        ભાવાર્થ ઃ થોડુંક અવલોકન આ દૃશ્ય વિશે પણ કર કે જે થઈ રહ્યું છે અને જે થવાનું છેપરંતુ તું ભૂતકાળની વાર્તાઓમાં ખોવાયેલો છેવર્તમાનમાં આવી વાર્તાઓનું કોઈ મહત્ત્વ નથી. જરા બતાવ! તું કયાં સુધી ચુપ રહીશપોતાનો અવાજ ઊંચો કર કે જેથી તુંઃ ધરતી ઉપરથી ફરિયાદ કરે તો એનો પડઘો આકાશ સુધી પહોંચે. ભારતવાસીઓને સંબોધીને ઇકબાલ કહે છે કે મારી ચેતવણીઓ છતાંય જો તમે જાગૃત થાવ અને જે કાંઇ ગતિવિધિ થઈ રહી છે એના ઉકેલ માટે સંઘર્ષરત્ નહીં થાવ તો પછી ભૂતકાળ અને વર્તમાનકાળની દાસ્તાનમાં - કથાનકોમાં તમારો ઉલ્લેખ પણ નહીં હોય. કુદરતનો કાનૂન આ જ છે કે જે લોકો સંઘર્ષ કરે છે એ જ કુદરતના પ્રિય હોય છે.
(૨૯) થી (૩૨)
હુવૈદા આજ અપને ઝખ્મે પિન્હાં કરકે છોડૂંગા
લહૂ રો રો કે મહફિલકો ગુલિસ્તાં કરકે છોડૂંગા
જલાના હે મુઝે હર શમ્અએ દિલકો સોઝે પિન્હાંસે
તિરી તારીક રાતોંમેં ચરાગાં કરકે છોડૂંગા
મગર ગુન્ચેકી સૂરત હો દિલે દર્દ આશ્ના પૈદા
ચમનમેં મુશ્તે ખાક અપની પરેશાં કરકે છોડૂંગા
પિરોના એક હી તસ્બીહમેં ઇન બિખરે દાનોંકો
જો મુશ્કિલ હૈ તો મુશ્કિલકો આસાં કરકે છોડૂંગા
        (શબ્દાર્થ - હુવૈદા ઃ પ્રકટજાહેર ઝખ્મે પિન્હાં ઃ છુપાયેલા જખમ સોઝે પિન્હાં ઃ છુપાયેલી બળતરા)
        ભાવાર્થ ઃ આ પંક્તિઓમાં ઇકબાલ ખૂબ જ દુઃખ પરંતુ જુસ્સાપૂર્વક એલાન કરે છે કે આજે હું મારા છુપાયેલો જખ્મોને પ્રકટ કરીને રહીશ. મારી આંખોમાંથી લોહી વહેશે જે આખા બાગ અને વતનમાં ફેલાઈ જશે. મારા હૃદયની બળતરાથી દરેક હૃદયની મીણબત્તી પ્રજવલિત કરીશઅને આ જ મીણબત્તીઓથી અય વતન હું તારી અંધકારભરી રાતોને જગમગાવી દઈશ. હું તો મારા પ્રાણ ન્યોછાવર કરવા તૈયાર છું શરત એ છે કે તારા વાસીઓના અંતરમાં દર્દે દિલ પેદા થઈ જાય. મારા દેશવાસીઓ ઘૃણા અને નફરતની આગમાં બળી રહ્યા છે એમની વચ્ચે એકતાની ભાવના જન્માવવી મુશ્કેલ કાર્ય છે.  એમ છતાંય આ મુશ્કેલ કાર્યને હું સરળ કરીને જ જંપીશ.
(૩૩) થી (૩૫)
મુઝે અય હમનશીં! રહને દે શુગલે સીના કાવી મેં
કિ મૈં દાગે મુહબ્બતકો નુમાયાં કરકે છોડૂંંગા
દિખા દૂંગા જહાંકો જો મિરી આંખોને દૈખા હૈ
તુઝે ભી સૂરતે આઈના હૈરાં કરકે છોડૂંગા
જો હૈ પરદોંમે પિન્હાંચશ્મે બીના દેખ લેતી હૈ
ઝમાનેકી તબિઅતકા તકાઝા દેખ લેતી હૈ
(શબ્દાર્થ - શુગલે સીના કાવીઃ તડપવામાં વ્યસ્ત નુમાયાં ઃ જાહેરસ્પષ્ટ)
        ભાવાર્થ ઃ મને એ મારા મિત્ર! મારી છાતીના જખ્મોને ખોદવામાં અને મને તડપવામાં વ્યસ્ત રહેવા દે કે જેથી પ્રેમના દાગ પ્રકટ થઈ જાય. મારી નજરોએ જે વાસ્તવિક દૃશ્યો જોયા છે એને દુનિયાને પણ દેખાડી દઈશ. જેથી તેઓ વેર અને ઘૃણાને છોડી એકસંપ થઈ શકે. પછી ઇકબાલ કહે છે કે માત્ર હું જ નહીં પરંતુ જેઓ છુપી દૃષ્ટિ રાખે છે તેઓ વાસ્તવિકતાને જોઈ લે છે અને પોતાના પ્રવર્તમાન તકાદાઓને પણ ઓળખી લે છે. 


12 ડિસેમ્બર, 2017

અલાઉદ્દીન ખિલજી :એક મહાન શાસક

વીસ વર્ષ મંત્રી (ઈ.સ.૧ર૪૬-૧ર૬૬) અને વીસ વર્ષ સુલતાન (ઈ.સ. ૧ર૬૬-૧ર૮૭) તરીકે દિલ્હી ઉપર શાસન કરનાર બલ્બનના મૃત્યુ સાથે જ બલ્બન વંશનો અંત આવી ગયો. વર્ષો સુધી બલ્બનની સેવા કરનારબરનનો રાજ્યપાલ અને યુદ્ધમંત્રી (આરિજે મમાલિક) મલીક ફિરોઝ ખિલજીએ ઈ.સ.૧ર૯૦માં પોતાને સુલતાન શાઇસ્તાખાન જલાલુદ્દીન ફિરોઝ ખિલજી તરીકે જાહેર કર્યો.
કેટલાક ઇતિહાસકારોના મત મુજબ જલાલુદ્દીન સુલતાન તરીકે નિર્બળ અને અયોગ્ય સાબિત થયો. સિત્તેર વર્ષના ઘરડા સુલતાને નવી ઉદાર નીતિ અપનાવી હતી. તે માનતો કે 'લોહી અને લોખંડની નીતિ'થી કાયમી સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી શકાય નહીં. આવી ઉદારનીતિને કારણે લોકોના મનમાંથી રાજ્સત્તાનો ભય નીકળી ગયો હતો. રાજ્યમાં ઠેરઠેર અનેક કાવતરા રચાયા અને બળવાઓ થયા પરંતુ નરમ દિલ જલાલુદ્દીને બળવાખોરોને સજાને બદલી માફી આપી.
જલાલુદ્દીનનો ભત્રીજો અને જમાઈ અલી ગુર્શપ એક બહારદૂર સૈનિક હોવા ઉપરાંત મહત્ત્વાકાંક્ષી અને વાસ્તવવાદી રાજનીતિજ્ઞ હતો. ઈ.સ.૧ર૯પમાં દેવગિરી પર કરેલી આક્રમણમાં ઘણો ખજાનો એને મળ્યો હતો. આ હુમલા પછી અલીગુર્શપની સત્તા માટેની મહત્ત્વકાંક્ષા બેકાબૂ બની ગઈ. એેણે પોતાના કાકા અને સસરા જલાલુદ્દીનનો ૧ર૯૬ની વીસમી જુલાઈએ વધ કરાવ્યો. એ વખતે એણે પોતે કડામાં હતો. એ પોતાને 'અલાઉદ્દીન મહંમદશાહ સુલતાનતરીકે જાહેર કર્યોજેને સામાન્ય લોકો અલાઉદ્દીન ખિલજી તરીકે ઓળખે છે.
 સુલતાન બનતા જ અલઉદ્દીને કડાથી રાજધાની દિલ્હી તરફ કૂચ કરીરસ્તામાં નવા સૈનિકોની ભરતી શરૃ કરી. જલાલી અમીરો પક્ષાંતર કરી એને મળવા આવવા લાગ્યા. ૩જી ઓકટોબર ૧ર૯૬ના દિવસે એનો વિધિવત રાજ્યાભિષેક કરાયો.
અલાઉદ્દીને દેવગિરિથી મેળવેલું ધન દિલ્હીની જનતામાં વહેંચી દીધું. એણે જલાલુદ્દીનના પુત્રોનો નાશ કર્યો.
અલાઉદ્દીનના રાજ્યાભિષેક સમયે મોટાભાગનો ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારત મુસ્લિમ આધિપત્યથી બહાર હતો. એવામાં સમગ્ર ભારત ઉપર વિજય મેળવવો એના માટે સૌથી મોટી સમસ્યા હતી. મુલતાન અને સિંધ ઉપર જલાલુદ્દીન ખિલજીનો પુત્ર કે જે અલાઉદ્દીનનો સાળો થાય. અર્કલીખાન સ્વતંત્ર રૃપે રાજ ચલાવી રહ્યો હતો. ગુજરાતમાં બધેલ રાજપૂતોનું રાજ્ય હતું. રાજપૂતાના તરીકે ઓળખાતું રાજપૂતોનું વતન કે જેમાં હાલના રાજસ્થાન તથા મધ્યપ્રદેશગુજરાત અને પાકિસ્તાનના સિંધના કેટલાક ભાગનો સમાવેશ થતો હતો. એમાં ૧૮ રજવાડાઓ હતા. તેઓ દિલ્હી સલ્તનતથી સ્વતંત્ર હતા પરંતુ અંદરોઅંદર એકબીજા સાથે લડતા હતા. રાજપૂતાનાને પોતાના આધિપત્યમાં લાવવું અલાઉદ્દીન ખિલજી માટે એક પડકાર હતો. એની પહેલાં કોઈ મુસ્લિમ શાસક રાજપૂત રાજ્યોને સંપૂર્ણપણે હરાવીને પોતાને આધિન કરવામાં સફળ થયો ન હતો. ચિત્તોડ અને રણથંભોરનું અસ્તિત્વ જ સલ્તનત માટે ખુલ્લો પડકાર હતો. મધ્ય ભારતમાં માલવાધારઉજ્જૈન અને બુંદેલખંડ જેવા પ્રદેશો સંપૂર્ણપણે સ્વતંત્ર હતા. દોઆબઅવધવારાણસી અને ગોરખપુરના પ્રદેશો ઉપર દિલ્હી સલ્તનતનો કોઈ પ્રભાવ ન હતો. આવી સ્થિતિમાં સુલતાન અલાઉદ્દીન ખિલજીએ અવિરત યુદ્ધો કરી સલ્તનતનો વિસ્તાર વધાર્યો. ઉત્તર ભારતમાં પંજાબસિંધ અને ઉત્તરપ્રદેશના કેન્દ્રના સીધા શાસન હેઠળ નિયંત્રણમાં લાવી દીધા. મોટાભાગના મધ્ય ભારતમાં કે જેમાં ચંદેરીએલિમાપુરધારઉજ્જૈન અને માંડુ જેવા મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રદેશોને પણ એણે કેન્દ્રીય સરકાર દ્વારા પ્રાંતપતિઓના સીધા નિયંત્રણમાં મૂકી દીધા. ગુજરાત એની સલ્તનતનો એક પ્રાંત હતો. પૂર્વમાં વારાણસી અને અવધથી આગળ સલ્તનત વધી ન શકી. બીહાર અને બંગાળ ઉપર ક્રમશઃ હરિસિંહ અને શમ્સુદ્દીન ફિરોઝનું શાસન હતું. જેઓ સલ્તનતથી સ્વતંત્ર હતા. ઓરિસ્સા અને પૂર્વિય રાજ્યોમાં પણ સુલતાનની સેનાઓ પહોંચી ન હતી.
એવું કહેવાય છે કે અલાઉદ્દીન ખિલજી એક નવો ધર્મ સ્થાપવા ઇચ્છતો હતો પરંતુ એના પ્રિય દરબારી દિલ્હીના કોતવાલ અલાઉદ્દીન મુલ્કે એને નવો ધર્મ સ્થાપવાના બદલે સિકંદરની જેમ વિશ્વ વિજયનું કાર્ય કરવાની પ્રેરણા આપી.
ઈ.સ.૧ર૯૭માં કાદરખાનના૧ર૯૯માં સકદી તથા કુતલુગ ખ્વાજાના૧૩૦પમાં અલીબેગના અને ૧૩૦૭-૦૮માં ઈકબાલમંદના નેતૃત્વ તળે મોગોલો ભારત ઉપર ચઢી આવ્યા હતા. અલાઉદ્દીન ખિલજીએ બધા જ આક્રમણોને સફળતાપૂર્વક ખાળ્યા અને દેશને કાયમ માટે મોગલોના આક્રમણોથી મુકત કર્યો.
પરંતુ એણે ભારતવ્યાપી સામ્રાજ્યના વિસ્તરણની યોજના તો ચાલુ જ રાખી. જેના ભાગરૃપે ઈ.સ.૧ર૯૭માં એણે પોતાના ભાઈ ઉબુદાખાન અને વજીર નુસરતખાનની આગેવાની હેઠળ વિશાળ લશ્કર ગુજરાત મોકલ્યું. વાઘેલા શાસક કર્ણ બીજો હાર્યો અને અણહલવાડ છોડીને ભાગી ગયો.
એ જ યુદ્ધમાં કાફૂર નામનો ગુલામ ખંભાતમાંથી મળ્યો જે પાછળથી અલાઉદ્દીન ખિલજીનો મુખ્ય વજીર બન્યો. (કેટલીક ટીવી ચેનલ  ઉપર અલાઉદ્દીનને સોમનાથ મંદિર ઉપર હુમલો કરી લૂંટ ચલાવી હોવાનું બતાવે છે પરંતુ ઇતિહાસકારોએ કયાંય આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. એની કોઈ સાબિતી મળતી નથી.)
રાજસ્થાનનો રણથંભોરનો કિલ્લો વ્યૂહાત્મક મહત્ત્વ ધરાવતો હતો. અલાઉદ્દીન ખિલજીએ રણથંભોર પર આક્રમણ કર્યું અને લગભગ એક વર્ષ સુધી કિલ્લાને ઘેરો ઘાલ્યા પછી જુલાઈ ૧૩૦૧માં કબજો કર્યો. રાણા હમીરદેવનો પરાજ્ય થયો. મહાન સૂફી કવિ અમીર ખુસરો અલાઉદ્દીન ખિલજીના સમકાલીન અને એના દરબારી હતા. આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ કરતાં તેઓ જણાવે છે કે 'એક રાત્રે રાય (હમીર દેવ)એ ડુંગરની ટોચે આગ સળગાવી પોતાની સ્ત્રીઓ અને કુટંબીજનોને એમાં હોમી દીધા અને પોતાના કેટલાક સૈનિકો સાથે શત્રુ ઉપર હુમલો કરવા ધસી ગયા અને નિરાશામાં પ્રાણ આપી દીધા.
ઈ.સ.૧૩૦૩માં અલાઉદ્દીન ખિલજીએ ચિત્તોડ ઉપર હુમલો કરી એના ઉપર કબજો કર્યો. આ એ કાર્ય હતું જે એની પહેલા કોઈ મુસ્લિમ શાસકે કર્યું ન હતું. રાણાએ કેસરિયા કર્યા. ૩૦,૦૦૦ રાજપૂતો માર્યા ગયા. અમીર ખુશરો આ યુદ્ધમાં અલાઉદ્દીન ખિલજીની સાથે હતા. એમણે લખ્યું કે અલાઉદ્દીને ર૬મી ઓગષ્ટ ૧૩૦૩માં ચિત્તોડ ઉપર વિજય મેળવ્યો. અલાઉદ્દીન ખિલજીએપોતાના મોટા પુત્ર ખિઝરખાનને ચિત્તોડનો શાસક બનાવ્યો અને ચિત્તોડનું નામ ખિઝરાબાદ પાડયું. જોકે માત્ર આઠ વર્ષના ટૂંકાગાળામાં ૧૩૧૧માં રાજપૂતોએ ખિઝરખાનને ત્યાંથી ભાગવાની ફરજ પાડી ચિત્તોડને પુનઃ પોતાના કબજામાં કરી લીધું.
જે કેટલાક લોકો કહે છે કેઃ 'અલાઉદ્દીન ખિલજી ચિત્તોડની રાણી પદ્મિની કે પદ્માવતી ઉપર મોહિત થઈ ગયો હતો અને એના પતિ રતનસિંહને ઉઠાવી લઈ ગયો હતો એ પછી રતનસિંહના બે બહાદુર સૈનિકો ગોરા અને બાદલ એને છોડાવવા માટે દિલ્હી આવ્યા હતા. એનો બદલો લેવા માટે અલાઉદ્દીન ખિલજીએ ચિત્તોડ ઉપર હુમલો કર્યો હતો અને રાણા રતનસિંહને હરાવી દીધો હતો. રાણી પદ્મિનીએ પોતાની દાસીઓ સાથે જોહર કરી પોતાની જાતને આગમાં હોમી દીધી હતી.આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ કોઈપણ ઇતિહાસકારે કર્યો નથી. મલિક મોહમ્મદ જાયસીએ ૧પ૪૦માં એક કાલ્પનિક મહાકાવ્ય 'પદ્માવત'ની રચના કરી હતી એમાં પદ્માવતી અને અલાઉદ્દીન ખિલજીની કથા વણી લીધી હતી. એ સિવાય જો કોઈએ આનો ઉલ્લેખ કર્યો હોય તો એ જેમ્સ ટોડ નામક ઇસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના એક અધિકારીએ કર્યો હતો અને એ પણ છેક ઓગણીસમી સદીમાં ! એટલે પદ્માવતીને ઐતિહાસિક પાત્ર ગણી શકાય નહીં. ઈરફાન હબીબ જેવા ઇતિહાસકારો કહે છે કે  એ એક સંપૂર્ણપણે કાલ્પનીક પાત્ર છે એટલે પદ્માવતી વિશે વિરોધ વંટોળ ઊભો કરવો યોગ્ય નથી.
ઈ.સ.૧ર૯૦થી ૧૩૦૮ સુધી અલાઉદ્દીન ખિલજીએ નિરંતર યુદ્ધો કર્યા અને મોટાભાગના યુદ્ધોમાં એનો વિજય  થયો. એ માટે એનો ઉલુઘબેગનુસરતખાનમલીક  કાફૂર અને ગાઝી મલિક જેવા યોગ્ય સેનાનાયકોનો સાથ મળ્યો હતો. આ યુદ્ધો દર્શાવે છે કે તે સેનાપતિઓનો સેનાપતિ હતો. હરિશચંદ્ર વર્મામધ્યકાલીન ભારતભાગ-૧માં લખે છે કે એની (અલાઉદ્દીન ખિલજીની) પ્રભાવશાળી દૂરંદેશીતાથી ભારતવાસીઓ અત્યંત પ્રભાવિત થયા. જોધપુરના સંસ્કૃત શિલાલેખમાં કહેવામાં આવ્યું છેઃ 'અલાઉદ્દીન ખિલજીના દેવતુલ્ય શૌર્યથી પૃથ્વી અત્યાચારોથી મુકત થઈ ગઈ.'
અલાઉદ્દીનના શૌર્ય અને એની સૈનિક સફળતાએ એને સમકાલીનોમાં આશ્ચર્ય જન્માવ્યું હતું.
'મધ્યયુગીન ભારતનો ઇતિહાસ'માં ડો.ઇશ્વરભાઈ ઓઝા લખે છે કે ઈ.સ.૧૩૦૬ સુધીમાં સુલતાન અલાઉદ્દીન ખિલજીએ લગભગ સંપૂર્ણ ઉત્તર ભારત પર આધિપત્ય સ્થાપી દીધું હતું. ઈ.સ.૧૩૦૬માં વિશાળ લશ્કર લઈને મલીક કાફૂરે (દક્ષિણ ભારતના) દેવગીરી પર આક્રમણ કર્યું. પ્રારંભમાં બાગલણમાં ગુજરાતના નિર્વાસિત કૃણદેવ બીજાને હરાવ્યો. દેવગિરીમાં પણ રાજા રામચંદ્ર મલિક કાફૂર સામે ટકી શકયો નહીં. તેણે સંધિ સ્વીકારી લીધી કાફૂરને થોડા હાથીઓ અને પ્રચૂર માત્રામાં ધન આપીને રાજી કર્યો. રાજા રામચંદ્રને અલાઉદ્દીન ખિલજીને'રાયરાયાન'નું  બિરૃદ આપ્યું તથા છત્ર ચામર આપીને સન્માનિત કર્યો. આવા માનમરતબાની સાથે એક લાખ સોનાના ટકા પણ રાજાને ભેટ આપવામાં આવ્યા. ઉપકારવશ થયેલ રામચંદ્રે પોતાની પુત્રી ઝત્યાલીના લગ્ન અલાઉદ્દીન ખિલજી સાથે કર્યા. આ પ્રકારની મૈત્રી અલાઉદ્દીનના દૂર દક્ષિણના અભિયાનો માટે આશીર્વાદરૃપ નીવડી.
એવી જ રીતે ઈ.સ.૧૩૦૯માં વારંગલ અને ઈ.સ.૧૩૧૦માં દ્વારસમુદ્ર પર મલીક કાફૂરે આક્રમણ કર્યું. બંનેમાં વિજયી થયો. ઈ.સ.૧૩૧૩માં દેવગિરિને પુનઃ દિલ્હીના આધિપત્ય હેઠળ લાવવા કાફૂરે આક્રમણ કર્યું અને શંકરદેવને મારી વિજયી થયો.
આમ ઈ.સ.૧૩૧૩ સુધીમાં અલાઉદ્દીન ખિલજીએ લગભગ સમગ્ર દક્ષિણ ભારત પર સત્તા સ્થાપી દીધી. મલિક કાફૂરના વિજયો એ તેને દિલ્હી સલ્તનતના ઇતિહાસમાં અમલ કરી દીધો.
રાજત્વ સિદ્ધાંતઃ અલાઉદદ્દીન ખિલજી દિલ્હી સલતનતનો એક મહાન શાસક હતો. તેણે રાજનીતિ અને વહીવટીતંત્રના લગભગ તમામ ક્ષેત્રોમાં પોતાની દૂરદર્શિતા તથા મૌલીકતા પ્રદર્શિત કરી એનો રાજત્વનો સિદ્ધાંત આનું ઉદાહરણ છે કે તે પૃથ્વી પર અલ્લાહના પ્રતિનિધિ (ખલીફાનાયબ)નો દાવો કરતો હતો. જો કે તે એ પણ માનતો હતો કે એનું રાજત્વ જનતાના પ્રેમ અને ભક્તિ વિના સંભવ નથી. તેથી એણે ભારતમાં હિંદુઓને રંજાડયા નહીં. એણે ધર્મ અને રાજનીતિને એક થવા દીધા નહીં. આમ એણે ધર્મ નિરપેક્ષ રાજત્વનું સ્વરૃપ આપ્યું. જો કે તે પોતે તો ઇસ્લામનો ચુસ્ત અનુયાયી હતો અને તેણે પોતાને ખલીફાનો નાયબ જ ગણાવ્યો. અમીર ખુશરોએ પોતાની રચના 'ખજાઈનુલ કુનુહ'માં અલાઉદ્દીનને 'વિશ્વનો સુલતાન' 'પૃથ્વીના શાસકોનો સુલતાનઅને 'પ્રજાપાલકજેવા બિરૃદ આપ્યા છે. એણે કયાંય ઇસ્લામના આદેશોનું ઉલ્લંઘન કર્યું ન હતું.
વહીવટી સુધારાઃ અલાઉદ્દીન ખિલજી એક મહાન વિજેતાની સાથે કુશળ વહીવટકર્તા પણ હતો. તેણે વહીવટી ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર સુધારા કર્યા. આમાંના કેટલાક તો પાછળથી શેરશાહ અને અકબરે અપનાવ્યા હતા.
એણે વિદ્રોહીઓને શોધીને કડક સજાઓ કરીઅમીર વર્ગ પાસેથી વધારાની સંપત્તિને જપ્ત કરી. ખાલસા ભૂમિને ખેતીલાયક બનાવી. મહેસૂલમાં વૃદ્ધિ કરીએણે ગુપ્તચરોની નિયુક્તિ કરી જે સમગ્ર પ્રદેશમાંથી રજેરજની માહિતી એને આપતા હતા. તેથી કોઈ અમીર-ઉમરાવ કે સૂબો સુલતાન વિરુદ્ધ બળવો કરવાનું વિચારી પણ નહોતો શકતો. સુલતાને દારૃબંધી કરીદારૃ બનાવનારાઓને અંધારા કૂવામાં ફેંકી દીધા. અમીરોને મદ્યપાન કરવા માટે કઠોર દંડ આપ્યા. જુગાર રમવા અને ભાંગ પીવા ઉપર પણ પ્રતિબંધ લાધ્યો. અમીરો દારૃની મહેફિલ સજાવી ન શકે કે ઉજાણી ન કરી શકે એ માટે એમના હળવા-મળવા ઉપર પણ પ્રતિબંધ લાદી દીધો. એણે લશ્કરને બળવાન બનાવ્યો. એણે ઉલેમાઓથી સલાહ-સૂચન લેવાનું બંધ કરી દીધું હતું. એ રીતે તે ફ્રાન્સના લુઈ ચૌદમા કે પ્રુશિયાના ફ્રેડરીક મહાનની જેમ પોતે જ પોતાનો સલાહકાર હતો. એના મંત્રીઓની સ્થિતિ સચિવો અને કારકૂનો જેવી હતી. બધાને એની આજ્ઞાનુસાર કાર્ય કરવું પડતું હતું. સલતનતમાં કોઈપણ વ્યક્તિ સુલતાનની સમકક્ષ પોતાને માની શક્તી ન હતી.
અલાઉદ્દીન સામ્રાજ્યનો સર્વોચ્ચ ન્યાયાધીશ હતો. એ ખુલ્લા દરબારમાં ન્યાય તોળતો હતો. પ્રજાને ઘણો ઝડપી ન્યાય મળતો હતો. મોટાભાગના ઇતિહાસકારો અને તજજ્ઞો માને છે કે અલાઉદ્દીનનું ન્યાયતંત્ર એકંદરે નિષ્પક્ષ હતું. અલાઉદ્દીન ખિલજી આ વાતનું ધ્યાન રાખતો હતો કે એના ઉચ્ચ ન્યાયાધીકારી લોકો સાથે સારો વ્યવહાર કરે અને જીવનમાં પણ પવિત્રતા રાખે. દારૃનું સેવન કરનારા એક ન્યાયાધીશને એણે સજા આપ્યાનો ઉલ્લેખ પણ મળે છે. એના જાસૂસો એ વાતનું ધ્યાન રાખતા કે કોઈ અધિકારી રૈયત ઉપર અત્યાચાર ન કરે.
પોલીસ અને જાસૂસીતંત્રઃ
અલાઉદ્દીન ખિલજીએ પોલીસ ખાતાને મજબૂત બનાવ્યું હતું. આ ખાતાનો મુખ્ય અધિકારી કોટવાલ હતો. જે રાજ્યમાં શાંતિ અને કાયદાનો રક્ષક હતો.
અલાઉદ્દીન ખિલજીએ ગુપ્તચર વિભાગને સક્ષમ બનાવ્યું હતું. જાસૂસી ખાતાનો મુખ્ય અધિકારી 'બરીદ-એ-મુમાલિકહતો. એના અંતર્ગત ઘણા બરીદ અથવા સંદેશવાહકોની નિયુક્તિ કરવામાં આવતી. રાજ્યમાં ઘટનારી દરેક ઘટનાની જાણકારી સુલતાનને આપવામાં આવતી હતી.ગુપ્તચરોની ગતિવિધીઓને કારણે લોકો ખાસ કરીને અમીર-ઉમરાવો અને અધિકારી ફફડાટ અનુભવતા રહેતા. બજાર નિયંત્રણનો શ્રેય આ જાસૂસોને જ ફાળે જાય છે.
* ટપાલ વ્યવસ્થાઃ અલાઉદ્દીન ખિલજીએ દરેક રાજમાર્ગ ઉપર બે થી ત્રણ કિલોમીટરના અંતરે ચોકીઓની સ્થાપના કરી હતી જેમાં અધિકારીઓ સંદેશા વ્યવહારની આપ-લે કરતા.
આ ઉપરાંત અલાઉદ્દીન ખિલજીએ લશ્કરી તંત્રમાં પણ મહત્ત્વના સુધારા કર્યા હતા. એણે કાયમી લશ્કરની સ્થાપના કરી હતી. એ વખતે ૪,૭પ,૦૦૦ સૈનિકોનું લશ્કર બનાવ્યું હતું. સૈનિકોને યોગ્ય શસ્ત્રો આપવામાં આવતા. પ્રત્યેક લશ્કરી અભિયાનની સફળતા પછી સૈનિકોને ઈનામ આપવામાં આવતું. સૈનિકોના સુખઆરામઅને અન્ન પુરવઠાની યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવામાં આવતી. એના સમયમાં ગુલામોની સંખ્યા પ૦,૦૦૦ હતી જેનાથી બેશુમાર ખર્ચનો બોજો શાહી ખજાના ઉપર પડતો હતો.એથી એણે વસ્તુઓની કિંમત ઘટાડવાની નીતિ અપનાવી હતી. એ માટે કેટલાક નિયમો ઘડયા. પરિણામે સૈનિકોનો આવશ્યક ચીજો પરનો ખર્ચ ઓછો થઈ ગયો. આ નિયમો કે જોગવાઈને જ મધ્યકાલીન ભારતના ઇતિહાસમાં અલાઉદ્દીન ખિલજીના આર્થિક સુધારા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એણે બજાર ઉપર નિયંત્રણ મૂકયું. વેપારીઓને ફરજિયાત નોંધણી કરાવવી પડતી. એમને લોન આપવામાં આવતી. કાળાબજાર ઉપર નિયંત્રણ હતું. એણે પોતાની જેમ જ ઈમાનદાર,વિશ્વાસુ અને નિષ્ઠુર અધિકારીઓની નિમણૂક કરી જેઓ સામાન્ય બજાર કે 'દીવાન-એ-રિયાસત'ની દેખરેખ રાખતા હતા. ઓછું જોખતા કે ભેળસેળ કરતા વેપારીઓને કડક સજા કરવામાં આવતી હતી. વેપારી ગ્રાહકને તોલમાં જેટલું ઓછું આપે એટલા જ વજનનું માંસ વેપારીના શરીરમાંથી કાપીને સજા કરવામાં આવતી હતી ! આથી બજાર સુવ્યવસ્થિત થઈ ગયું. અલાઉદ્દીન ખિલજીના આર્થિક સુધારાઓને સલ્તનતનકાળની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપલબ્ધી ગણવામાં આવે છે. કારણ કે ભાવ નિયમન અને બજાર નિયંત્રણ વ્યવસ્થાને પરિણામે ચીજવસ્તુઓના ભાવ વર્ષો સુધી ઘણા જ નીચા રહ્યા. સરકારી ગોદામો અનાજથી એટલા ભરચક હતા કે રાજધાનીમાં કયારેય દુષ્કાળ જેવી પરિસ્થિતિ આવી જ નહીં. અલાઉદ્દીન ખિલજીએ રાશન-વ્યવસ્થા લાગુ કરી હતી એના પણ પ્રમાણ મળે છે. દરેક ઘરને અડધો મણ (દસ કિલો) અનાજ દરરોજ આપવામાં આવતું.
અલાઉદ્દીનનું મૂલ્યાંકનઃ
અલાઉદ્દીનની સફળતા અને કારકિર્દીનું મૂલ્યાંકન ટૂંકમાં કરવું હોય તો આ મુજબ કરી શકાય.
અલાઉદ્દીન એક પરાક્રમીસાહસિકઅગાધ શક્તિવાળો અને મધ્યયયુગનો મહત્ત્વનો શાસક હતો.
એલફિન્સ્ટન નોંધે છે તેમ 'અલાઉદદ્દીન ખિલજીનો શાસનકાળ ગૌરવપૂર્ણ હતો. સમગ્ર રીતે તે એક સફળ સુલતાન હતો અને પોતાની સત્તાઓનો તેણે ન્યાયી ઉપયોગ કર્યો હતો.
આ મતને સમર્થન આપતા બીજા અંગ્રેજ ઇતિહાસકાર સ્ટેન્લી લેનપૂલ જણાવે છે કે 'અલાઉદીન ખિલજી લોહીપિપાસુ અને નિરંકુશ હતો,છતાં તે યોગ્ય શાસક હતો તેનો ઇન્કાર કરી શકાય નહીં.'
અલાઉદ્દીન ખિલજી અભણ હતો છતાંય યુદ્ધ કૌશલ અને શૌર્યનો એનામાં ગજબનો સુમેળ હતો. મૌલિક વિચારોને નક્કર વ્યવહારૃં બનાવવાની કોઠાસૂઝે જ તેને સફળતા અપાવી હતી.
તે કયારેય કોઈ સ્ત્રીના પ્રભાવમાં આવ્યો ન હતો. એ પોતે ઇસ્લામનો અનુયાયી હતો. જો કે એ કટ્ટર મુસ્લિમ ન હતો. એમ છતાંય એણે ઇસ્લામના આદેશોનું પણ કયારેય ઉલ્લંઘન કર્યું ન હતું. એણે દારૃબંધી કરી હતી.વ્યભિચારના દૂષણને ડામવા એણે ઘણા પ્રયાસ કર્યા હતા. વેશ્યાઓને લગ્ન કરવાની ફરજ પાડી હતી. ઊંટવૈદ્યુ કરતા હકીમોને શિક્ષા કરી હતી. જાદૂગરોને તગેડી મૂકવામાં આવ્યા હતા. એણે અંધશ્રદ્ધા,ટૂચકાં અને હાથચાલાકી નાબૂદ કરવાના પ્રયાસ કર્યા હતા. આ પ્રયાસો તેને એક મહાન સમાજ સુધારકની કક્ષામાં મૂકી દે છે.
એણે શીરીનો કિલ્લો અને ત્યાંનો 'હજાર સૂતુન મહેલતૈયાર કરાવ્યો હતો. દિલ્હીની 'કુવ્વતુલ ઇસ્લામ મસ્જિદ'નો પાયો નાંખ્યો હતો. તેણે ઘણી મસ્જિદોસરાઈઓ અને ખાનકાહો ચલાવ્યા હતા.
પોતે અભણ હતો પણ વિદ્વાનોની કદર કરતો હતો. અમીર ખુશરો અને હસન નિઝામી જેવા છેંતાળીસ સાહિત્યકારો-વિદ્વાનોને એણે રાજ્યાશ્રય આપ્યો હતો.
રાજસ્થાન તથા દક્ષિણ ભારતનો એ પ્રથમ મુસ્લિમ વિજેતા હતો.
ડો.ગુપ્તા એને વહીવટી પ્રયોજક ગણે છે. તેઓ કહે છે કે મધ્યકાલીન ભારતના મુસ્લિમ શાસકોમાં રચનાત્મક પ્રતિભાસંપન્ન તે પ્રથમ સુલતાન હતો.
તે જીવ્યો ત્યાં સુધી સામ્રાજ્યમાં શાંતિસલામતી અને વ્યવસ્થા જળવાઈ રહી.
હેવલ જણાવે છે કે અલાઉદ્દીન પોતાના યુગ કરતા ઘણો જ આગળ હતો.
જલોદરના રોગથી પીડાતો સુલતાન અલાઉદ્દીન ચોથી જાન્યુઆરી ૧૩૧૬ના રોજ આ ફાની દુનિયા છોડી ગયો.
***********************************************************
(સંદર્ભ ગ્રંથોઃ (૧) મધ્યકાલીન ભારત ભાગ-૧, (હિંદી) સંપા. હરિશચંદ્ર વર્માપ્રકાશક ઃ હિંદી માધ્યમ કાર્યાન્વય નિદેશાલયદિલ્હી વિશ્વવિદ્યાલયદિલ્હીફેબ્રુઆરીર૦૦૩)
(ર) મધ્યયુગીન ભારતનો ઇતિહાસ ડો. ઇશ્વરભાઈ ઓઝાયુનિ. ગ્રંથ નિર્માણ બોર્ડગુજરાત રાજ્યઅમદાવાદપ્ર.સાલ. ર૦૧૧.
(૩) (અંગ્રેજી) એડવાન્સડ હિસ્ટ્રી ઓફ ઇન્ડિયાસંપા. આર.સી. મજૂમદારએચ.સી. રાયચૌધરી અને કલિકિંકર દત્તાપ્રકાશક ઃ મેકમિલન,લંડનરિ-પ્રિન્ટઃ ૧૯૬પ)